مختارنامه از دیدگاهی دیگر

نگاهی تاریخی و ساختاری به سریال مختارنامه

پس از گذشت مدتی از اتمام سریال تلویزیونی مختارنامه، چندی پیش فرصتی دست داد تا به تماشای نسخه ویدیویی این سریال بنشینم. خوشبختانه بعد از مدت ها که دست از دیدن سریال های ایرانی کشیده بودم، این سریال برایم آنقدر جذاب بود که چند روزی را به طور مداوم صرف دیدن آن کردم.

مختارنامه مجموعه ایست با حال و هوای تاریخی و سبک و سیاق خاص داود میرباقری که با توجه به نوع نگرش و اشتیاق مردم ایران به سریال های مرتبط با واقعه عاشورا و مخصوصا انتقام از جنایتکاران این واقعه، توانسته است موفق باشد و بینندگان بسیاری را به خود جلب نماید. نکته بسیار مهم در این سریال جایگاه مناسبی است که برای ایرانیان در نظر گرفته شده است و اتفاقا یکی از دلایل اقبال عمومی به این مجموعه نیز همین مسأله بوده است.

برای آنکه بتوانیم نگاهی دقیق تر به مختارنامه داشته باشیم باید مجموعه را از دو دیدگاه مورد بررسی قرار دهیم. 

 

مختار از دیدگاه تاریخ

ابتدا از باب تاریخی به مقوله مختارنامه نگاه می کنم. به عنوان کسی که هیچ ساخته تاریخی ای را بدون مستندات تاریخی درست و دقیق نمی توانم قبول کنم، سعی کردم قبل از دیدن مختارنامه درباره اتفاقات واقعی آن دوران کسب اطلاع کنم و همچنین پس از پایان سریال نیز با توجه به گستره وسیع تغییراتی که در واقعیات داستان داده شده بود، تصمیم گرفتم که به شکل دقیق تری این برهه زمانی از تاریخ پس از ظهور اسلام را بررسی کنم. آنچه که در مورد مختار مورد توافق همه مورخین و شخصیت های آن قرار دارد، بحث شجاعت اوست و ارادتش به اهل بیت پیامبر. اما این تنها یک سوی نگاه تاریخی به مختار است. در سوی دیگر این شخص می شود به وضوح فردی را دید که با استفاده نفرت شیعیان نسبت به قاتلین امام حسین (ع) و اهل بیت ایشان و به خصوص امویان، تلاش می کند تا اهداف خود را پیگیری کند. با این که اکثریت مطلق این هدف ها در راستای کسب قدرت بیشتر در ناحیه عراق است، اما باز هم با قطعیت نمی توان گفت که مختار تنها برای کسب قدرت جماعت کوفه و قبایل اطراف را گرد خود جمع کرده بود. در واقع هر کس که کمی در مورد شخصیت مختار تحقیق کند متوجه خواهد شد که این فرد به دلیل رویه ای که انتخاب کرده بود به شدت در تاریخ مورد سانسور از سویی و غلو از سویی دیگر واقع شده است. دلیل این اتفاقات برای شخصیت مختار ثقفی کاملا مشخص است. او به دلیل کشتن قاتلین امام حسین (ع) به شدت مورد لطف و وثوق مورخین و بزرگان شیعه است و با این که امام سجاد (ع) و محمد حنفیه در مورد مختار اظهار نظرهای واضحی ندارند، اما این باعث نشده است که مورخین وابسته به شیعه و برخی بزرگان آن دوران در تأیید و تعریف از مختار به خود تردید راه دهند. 

در سوی دیگر این معادله، مورخین اموی قرار و تاریخ نگاران مستقل قرار دارند که اکثریت قریب به اتفاق آنها تعلق خاطری به شیعه نداشته اند. از دیدگاه مورخین وابسته به امویان، مختار کسی است که بر خلیفه و امیرالمؤمنین خروج کرده و قصد داشته است دولت مستقلی بیخ گوش وارثان معاویه ایجاد کند. مورخین مستقل نیز با این که در دیدگاه متأخر تردید دارند اما به طور کلی با نگاهی ماجراجویانه فعالیت های مختار را دنبال می کرده اند. با اینکه کلیه رفتارهای مختار ثقفی در سریال مختارنامه در راستای عشق به خاندان پیامبر و به خصوص امام علی (ع) برآورد شده است، اما از دیدگاه مستقل تاریخی این نگاه دارای شبهات فراوانی است. بررسی کامل شخصیت مختار نه در مجال این مقاله است و نه در حوصله خوانندگان عزیز، اما آنچه که باید مورد توجه قرار گیرد، این است که اصولا ساخت سریالی بر اساس زندگی مختار در حالی که تا این حد به او مثبت نگاه شده خود به خود دارای اشکال است، چرا که به هیچ وجه نمی توان از مستندات تاریخی این گونه مستفاد کرد که مختار ثقفی دقیقا همین گونه بوده است که داوود میر باقری آن را به نمایش درآورد.

 

مختارنامه از دیدگاه فنی

سریال مختارنامه مجموعه ای فاخر در بین تمام ساخته های اخیر سینما، رادیو و تلویزیون ایران است. در این مجموعه از بهترین کادر فنی موجود و بهترین بازیگران حال حاضر ایران استفاده شده است. با این که در مختارنامه حداکثر توانی که می توانسته برای چنین سریالی در ایران صرف شود، به کار رفته است اما واقعیت امر این است این سریال با توجه به بودجه 20 میلیارد تومانی آن که در زمان ساختش بالغ بر 20 میلیون دلار می شد، نتوانست چنان که باید از دید فنی توقعات بنده را به عنوان یک بیننده برآورده کند. در زمان دیدن این سریال که تقریبا 5 روز به طول انجامید سعی کردم تا حد ممکن سریال را از حیث کیفیت ساخت مورد بررسی قرار دهم. با اینکه این سریال با همین وضعیت هم فراتر از تصور من از ساخت یک سریال در ایران است، اما نباید فراموش کنیم که با توانایی های فنی روز دنیا هنوز فاصله زیادی داریم. سریال مختار با تمام انتقاداتی که بنده به داستان آن وارد می دانم، دارای فیلم نامه بسیار خوب و حساب شده ای است. در واقع بیش از آنکه بنده به جلوه های ویژه، فیلم برداری، صدا، تدوین، فرم و ... دقت کنم، این فیلم نامه بود که برایم جذاب بود. 

در واقع دلیل جذابیت اصلی سریال مختارنامه را باید به حساب هوشمندی داوود میرباقری در طرح فیلم نامه، شخصیت پردازی ها، گره گذاری داستان، قصه گویی و دیالوگ نویسی دانست. در سال های اخیر شاهد ساخت سریال های بسیاری با موضوع ائمه و پیامبران در ایران بوده ایم. اما باید به جرأت گفت که هیچ کدام از این آثار نمی توانند از حیث محبوبیت با مختارنامه برابری کنند. این در حالی است که در ساخت اکثر این سریال ها، متریال ثابت است و حتی در برخی از آنها هم دسترسی مالی بهتر بوده و هم قابلیت به خدمت گیری هنرمندان تراز اول ایرانی، اما نتیجه همچنان نا امید کننده است. برخی از این سریال ها آن چنان بدون جذابیت هستند که حتی برای دیدن دو قسمت متوالی هم بیننده را ترغیب نمی کنند. اما بنده در یک دوره 5 روزه و یکی پس از دیگری 40 قسمت سریال مختارنامه را دیدم و بسیار هم لذت بردم.

 

از دید بنده سریال سازی رادیو تلویزیونی در ایران تنها از یک نظر می تواند باعث خلق آثار متفاوت با درصد جذابیت کمتر و بیشتر شود؛ "فیلم ساز". از جهات دیگر همه آثار به منابع یکسانی دسترسی دارند. به نظر می رسد که تنها فیلم سازی که تا کنون با هر اثر تاریخی (مانند امام علی، معصومیت از دست رفته، گرگ ها و مختارنامه) توانسته سطح سریال سازی تاریخی را در ایران یک قدم به جلو ببرد کسی نیست جز داوود میر باقری. 

استاد میرباقری که اکنون واقعا لقب استاد برازنده ایشان است، این قابلیت را دارند که از داستانی که صحت تاریخی آن زیر سؤال است و از بعد فنی دارای امکانات محدودی می باشد، اثری بیافرینند که فردی مانند بنده را که هیچ علاقه ای به سریال های ایرانی اخیر ندارد را یکسره پای تلویزیون بنشاند و آن را تا به آخر با دقت ببیند. این کار در واقع همان هوش و توانایی ای است که در صورتی که در صدا و سیما بیشتر مورد توجه قرار بگیرد قطعا سبب خواهد شد تا بینندگان کانال های ماهواره ای و نازل بیشتر به تلویزیونی ملی روی بیاورند.

سریالی مانند مختارنامه با استفاده از امکانات روز فیلم سازی جهان، قطعا می تواند مخاطبانی عام و جهانی داشته باشد و قطعا تا مرتفع شدن چنین مشکلاتی نباید توقع داشت که این سریال ها جز در ایران و تعدادی کشور عربی و همسایه، در جای دیگری قابلیت جلب توجه بینندگان را داشته باشد. مخاطب جهانی بیش از هر چیز به ظواهر یک اثر توجه می کند و با این میزان، سریالی چون مختارنامه دارای ضعف های متعددی در لوکیشن، جلوه های ویژه، فیلم برداری، طراحی لباس و صحنه و ... است.

در پایان این نوشته باید عرض کنم که قطعا استاد میرباقری تنها یک فیلم ساز نیست. ایشان تلاش می کنند که تفکر خود، خطی مشی اجتماعی و اعتقادی و همچنین رویکرد سیاسی خود را در آثارشان به نمایش بگذارند. به همین دلیل است که همه ساخته های ایشان دارای بار معنوی و انسانی هستند و مورد توجه عموم، نه مانند خیلی از دیگر آثار تلویزیونی که عملا خنثی به شمار می آیند. 

سریال مختارنامه با این دیدگاه برای بنده یک بیانیه ارزشمند به خط استاد میر باقری بود. بیانیه ای که باید آنرا فهمید و با خط طلا نوشت و در برابر دیدگان همه قرار داد و از آن درس زندگی گرفت.

 

با جمله ای از مختار ثقفی در آخرین صحبت هایش با مردم کوفه این مقاله را به پایان می برم:

 

امروز می‌خواهم به مصاف تزویر بروم که بدترین آفت دین است.

تزویر با لباس دیانت و تقوا به میدان می آید.

تزویر سکه ای دو روست که بر یک رویش نام خدا و بر روی دیگرش نقش ابلیس است.

عوام خدایش را می بینند،

و اهل معرفت ابلیسش ...

و چه خون دل ها خورد علی (ع) از این جماعت سر به سجود آیه خوان و به ظاهر متدین.

تزویر به شما امان می دهد تا مقاومتتان را بشکند،

پس از تسلیم، شک نکنید گردنتان را خواهد شکست.

یا ایها الذین آمَنو ...آمِنو

 

بیست و هفتم اسفندماه یکهزار و سیصد و نود یک

فرخ فرمان