تحلیل فیلم سینمای ایران

آوا: او دختریست نوزده ساله و فوق مدرن. دختری که چهارچوب و حد و مرز از پیش تعیین شده و سنتی را ابدا قبول ندارد. او دختر است و دوست دارد مثل همه ی دختران، آزاد زندگی کند. از کنترل های والدینش خسته شده. آن ها را هم چون دیواری در جهت محصور ساختن خود می بیند و مانند هر دختر امروزی دیگری به روابط دوست پسری-دوست دختری واقف است. وی هم چنین مثل هر دختر دیگری عاشق می شود! آوا نماد بی فکری و حماقت های بچه گانه و احساسی و جامعه ی امروزی است. جیرانی از خلق کاراکتر آوا هدفی عظیم داشته و آن چیزی جز نمایش وضعیت دختران ساده و مدرن گرای امروزی نبوده است. آوا مشکلاتی درونی دارد. روحش آشفته است. اما این آشفتگی روحی از کجا سرچشمه گرفته است؟ دختر جوان و زیبایی که از نظر مالی و ظاهری چیزی کم ندارد، چه مشکلاتی دارد؟ مشکل آوا ریشه در بی توجهی دارد. او در خانواده ای بزرگ شده است که پدرش قاضی است ولی مشروب می خورد و همواره با مادرش اختلاف و درگیری داشته است. 
آوا از نظر روحی و شخصیتی، دختری حساس و تشنه به محبت پدر و مادر است. حال که از جانب پدر و مادر توجهی به وی نشده است، ترجیح می دهد تمام درونیات خود را به دوست پسرش عرضه کند و این جاست که در تقابل مادر خیر خواه و دوست پسر عاشق، آوا طرف دوست پسرش را می گیرد؛ زیرا خیرخواهی مادر را در حکم بازگشت خود به کانون تخریب شده خانواده می یابد. در این جا محبت و خیر خواهی مادرانه شدیدا وجود دارد. اما برای آوا هرگز پذیرفتنی نیست؛ چون وی محبت بیش از محبت مادرانه به کانون آرام خانواده نیاز دارد. محبت یک طرفه مادرش حقیقتا با درگیری های مادر و پدر در قالب خاطراتی سیاه برای وی زنده و مجسم می شود. به همین دلیل او خود را از مادر و پدر فراری می داند و عملا می گوید: "بسه هرچی برای من پدر و مادری کردید!" این دیالوگ در نوع خو دیالوگی دو وجهی ست. وجه اول بعد گستاخی و وجه دوم بعد تلخ و غم انگیزی است که وسعت غم و اندوه نهفته در آن را فقط قلب آوا می تواند درک کند. 
با همه ی این اوصاف، آوا هنوز خودش است! او حاضر نیست خودش را به دوست پسرش عرضه کند و همان طور که دیدیم، در دمادم گر گرفتن آتش شهوت پسر در آپارتمان خالی به منظور بوسیدن آوا، اتاق را ترک می کند. او از شرافت و موجودیت خود دفاع می کند و هرگز فقر عاطفی و فقر توجه و محبت خود را در قالب همبستر شدن با هیچ کسی به اغنا نمی رساند! این تفاسیر به خوبی نشان می دهد که دختران امروزی ایران، بر خلاف آن چه که معمولا در موردشان قضاوت می شد فاسد نیستند و اگر پیوند های دوستی در قالب هایی امروزی شکل می دهند، هرگز حاضر به پایمال نمودن شرافت خود نخواهند شد.
نادر: او هم زمان سه کاراکتر دارد: پدر، قاضی و الکلی! او دارای شخصیتی نیمه مدرن و بیش از حد پیچیده است. گذشته تاریکی با همسر سابقش، سیمین، داشته است و حال تمام اعمال سیاهی را که در حق سیمین انجام داده در زندگی خود و در برابر دخترش می بیند. نادر دچار سردرگمی درونی شدیدی است. او از طرفی با شغل وکالتش و هم چنین اخراج همکارش به علت رشوه گیری، میل به تمسک به قانون دارد و از طرف دیگر با مشروب خواری، رشته بین خود و قانون را پاره می کند. شاید از شخصیت نادر این چنین بتوان برداشت کرد که او شغل وکالت را صرفا به دلیل کسب درآمد و تحقق آرمان شمال شهر نشینی انتخاب کرده است. مسئله ای که قاعدتا تنها به نادر در این فیلم محدود نمی شود و قطعا دامنه ای وسیع تر در جامعه ی حقیقی و خارج از فیلم نیز دارد که نادر تنها نمادی کوچک از این دسته افراد در پست های مهم جامعه ما است، این است که شاید سر خیلی ها را بالای دار ببرند اما خودشان در خلوت، به سایه مستی و الکل پناه می برند. 
روحیات نادر نسبت به همسرش به طور کلی متفاوت است. او در مقایسه با همسرش، نسبت به آوا کمتر سخت می گیرد و بیشتر تمایل به روابط پدر و دختری نسل جدید دارد, مفهوم آزادی برایش متفاوت نسبت به همسرش تعریف شده است و به همین دلیل آوا را در تصمیم گیری های مهم و روابط عاشقانه اش بیشتر آزاد می گذارد. او به طور کلی نسبت به همسرش مدرن تر است. اما آوا هنوز هم به علت بی ثباتی های شخصیتی پدر و همچنین نبود کانون منسجم در خانواده، او را مانند یک پدر حقیقی قبول ندارد.


سعید: او شخصیتی کاملا بی بند و بار اما با اهدافی مشخص است. او که به بهانه بچه دار نشدن تصمیم دارد از سیمین جدا شود، اکنون عاشق آوا شده. وی خود را از نظر اخلاقیات و درونیات با آوا مطابقت داده و حرف ها و درد دل های آوا را به خوبی درک می کند و آن قدر خود را شبیه به آوا ساخته است که مخاطب ابدا تا اواخر فیلم متوجه نمی شود که سعید عموی آوا نیست. همین هدف دار بودن شخصیت سعید (برای جلب توجه آوا) باعث شده که آوا، وی را عمو صدا کند و تا این حد به او اعتماد کند که شب را نیز در کنار او بخوابد. اعتمادی که سعید از آن سو استفاده کرد و در حال مستی، تصمیم به آن عمل سیاه و سرنوشت ساز علیه آوا گرفت...

ناهید: او بر خلاف تمامی شخصیت های موجود در فیلم، شخصیتی کاملا متعادل و شاید کمی پایبند به سنت ها دارد و حاضر نمی شود آوا را مانند پدرش، در تصمیمات مهم تنها و آزاد بگذارد. اما چون آوا از نظر مدرنیته با مادرش فاصله فراوانی دارد، این حساسیت مادر را به عنوان قفسی برای خود و آینده اش می بیند؛ به همین دلیل شاید مخاطب در سکانس های ابتدایی خیال کند که ناهید نامادری آوا است! اما ناهید با این حال یک مادر واقعی ست. مادری که دخترش را علی رغم توهین های فراوانی که به او می کند، دوست دارد. به طوری که حاضر می شود به جای دخترش به زندان رود و یا حتی اعدام شود تا دخترش زنده بماند. ناهید به خوبی اوج لطافت و ظرافت مادرانه مادری اصیل و ایرانی را به نمایش گذاشته و در نهایت مانند اکثر مادران رنج دیده ایرانی، پایان آرزوها و زوال دخترش را در حالی که در لحظات آخر دست مادرش را می بوسید و به وی ایمان آورد مشاهده کرد.

سیمین: همان طور که گفته شد سیمین قبل از رابطه با سعید، با نادر رابطه جنسی داشته و حاصل آن رابطه شهوت انگیز، بچه ای بوده که به اجبار نادر سقط شده است که همین امر باعث نازا شدن سیمین شده. سیمین یک کینه دیرینه دارد. در مورد وی با این که می دانیم که از بی گناهی آوا با خبر است، ابدا نمی توان قضاوت کرد و کارش را درست یا غلط دانست. از طرفی عدم گذشت سیمین علی رغم علم به بی گناهی آوا را می توان نوعی خودخواهی و اقدامی بیمارگونه دانست. از سوی دیگر نیز می توان همان اقدام را در حکم یک انتقام برای زوال زندگی، جوانی، آبرو و شرف از دست رفته اش توسط نادر بیان کرد. در هر حال چیزی که مشخص است این است که سیمین حتی با عدم گذشتش از حکم آوا، نه تنها جوانی و آبرویش را بازنگرداند بلکه عذاب وجدان ناشی از این که دختری کم سن و سال و بی گناه را به زوال کشیده اورا به مرز جنون کشاند...

حال که شخصیت ها را شناختیم و متوجه شدیم که این شخصیت ها هریک در سطح مدرنیته اجتماعی خاصی هستند باید بدانیم آن ها در موردی واحد به اشتراک می رسند و آن اشتراک، این است که همگی در دریای مشکلات و معضلات شخصی و اجتماعی دست و پا می زنند. درونشان هم چون صحنه نبرد بین اصالت ایرانی خویش و میل به غرب زدگی است. 
آن ها دچار مشکلات مدرن در جامعه مدرن اند و به طبع, راه حل مشکلات خود را در مسکن هایی به اصطلاح مدرن و غربی، هم چون مشروب می دانند اما هیچ کدام از شخصیت ها حتی نمی دانند که چرا به مشروب تمایل دارند و آن را علی رغم بهبود ندادن مشکلاتشان باز هم مصرف می کنند؟ یکی از بزرگ ترین نکات فیلم همان شخصیت پردازی و نوع بازی هاست... چیدمان پازل بازیگری، به معنای حقیقی کلمه فوق العاده انجام شده است. می توانم به صراحت بگویم در هیچ یک از فیلم های ایرانی شخصیت هایی چنین محکم و استوار مشاهده نکرده بودم. 
باران کوثری و فرهاد اصلانی فراتر از ظرفیت خود، به طور بی نظیری بازی کردند. هنگامه قاضیانی به وضوح نقش مادری واقعی را با مهارت هرچه تمام بازی کرد و این حس مادرانه را به زیبایی به مخاطب منتقل نمود. او به زیبایی ثابت نمود که محبت مادری، تنها حقیقت ایزوله ای است که هیچ گاه فرآیند مدرنیزاسیون به آن راه نخواهد داشت و از ازل تا ابد باقی می ماند... یکی دیگر از نکات مثبت فیلم، این است که برای فیلم و روایت داستان سیری خاص در نظر گرفته شده است. شخصیت ها به یک باره، همه چیز در مورد گذشته، حال و آینده شان را بر روی میز نمی ریزند. بلکه با گذشت زمان از چهره شان، پرده برداری می شود و گذشته آن ها برای مخاطب آشکار می شود. 
وقایع موجود در فیلم ابدا قابل پیش بینی نیستند و وقایع طوری اتفاق می افتند (به خصوص سکانس اخر) که برای مخاطب علی رغم ایجاد یک دوراهی برای قضاوت یک حس امیدواری برای دیدن پایانی خوب به جای پایان بد را ایجاد می نماید. پایان اصلی ای که اتفاق می افتد نه در جهت خوشحالی و رضایت مخاطب و نه در جهت ناراحت کردن و دادن حس تراژیک به وی ساخته شده است. پایان فیلم همان طور اتفاق می افتد که یا در جامعه به وفور اتفاق افتاده است و یا اتفاق خواهد افتاد.

 

سخــــــــــــــن پـــــــــــــــایانی:

هرچند این طبیعی ست که همواره عنصر حقیقت دارای دشمنان عدیده ای بوده و هست؛ و هر وقت سر و کله ی اثری پیدا می شود که کمی از حقایق جامعه را بیان میکند به سرعت موجب کوبش قرار می گیرد، اما با این حال مخالفت های صورت گرفته با این اثر به طور کل فاقد منطق و استدلال بوده و تنها ارمغان آن تصویری عظیم و ناراحت کننده از عقب افتادگی فکری عده ای از مردم جامعه ای است که در قرن بیست و یک زندگی می کنند. 
فارغ از همه حواشی و با استناد بر عنصر پاک و خالص سینما، باید گفت که فیلم "من مادر هستم" فیلمی ست با ساختاری بسیار منسجم و دور از انتظار، برای فریدون جیرانی در حکم دایره المعارفی از تمامی درد ها و معضلات امروز ما، که یا خودمان در آن گرفتاریم و یا دیگران را در آن گرفتار می یابیم... فیلمی که به زیبایی نتیجه مخرب تقلید از فرهنگ بیگانه و دوری از اصالت انسان، بر زندگی خانواده ها و زندگی تک تک افراد را به نمایش می گذارد. 
اثری که از تقابل اعتماد و سو استفاده به مخاطب فهماند که این امکان وجود دارد که بهترین و مورد اعتماد ترین دوست انسان (هرچند شبیه برادر برای وی باشد) به ناموس فرد تجاوز کند؛ این فیلم ضمن کنایه زدن به آن دسته از قانون مدارانی که جلوی پرده دم از قانون می زنند ولی در پشت پرده، خودشان قانون را نقض می کنند، به مخاطب می فهماند که این امکان امروزه بسیار وجود دارد که سر خیلی از بی گناهان نه تنها پای دار رفته، بلکه بالای دار نیز می رود. 
فیلمی که بدون جناح گیری های سیاسی و مذهبی خاص و صرفا با اتکا بر عنصر هنر و سینما و به دور از هر نوع تبلیغ مادی و معنوی، مانند ترویج اهدا عضو، که موجودیت فیلم بسیار ضعیف یکی میخواد باهات حرف بزنه در بر گیرنده ی این پیام کوتاه بود، کاملا بی ادعا ساخته شد و به اکران رسید و علی رغم نظریات جاهلانه آن دسته افراد همیشه حاضر در تمام اعصار تاریخی، باز هم به فروش بالای خود ادامه داد و موفقیت بزرگی را رقم زد. 
فیلمی که با وجود شهامت عظیم تزریق شده در بطن فیلم و بازی های استثنایی خالی از اشکال ساختاری نبود و از نظر ساختار خیلی بهتر می توانست باشد. خیلی از سکانس های حشو مثل ایده سکانس های مکالمه سیمین با روان پزشک و نحوه ی بازگویی خاطرات، می توانست حذف شود و به جای آن روایت داستان مناسب تری از جانب سیمین برای سیر آغاز تا پایان فیلم جایگزین گردد تا شاید از پایان بی نهایت بی ربط فیلم (که ابدا مکالمات پایانی دکتر و سیمین با حال و هوای ضجه زدن آوا قبل از اجرای حکم و ایمان آوردن به مادرش در لحظات واپسین هم خوانی نداشت و مخاطب را سریع از حس بزرگی که فیلم این همه، از ابتدا تا پایان، برای به وجود آوردنش تلاش کرد، ناگهان بیرون می برد) جلوگیری شود. 

سکانس دادگاه نخست نیز، جایی که فیلم خصوصی آوا و سعید در ملأ عام پخش شد، ضمن حشو و تقریبا غیر واقعی بودن، عملا بر روند فیلم تاثیری نمی گذارد و چیزی را دستگیر مخاطب نمی کند؛ گویا فقط سکانسی دکوری بوده است. ضمن اینکه علاوه بر موارد بالا, ضعف برخی دیالوگ ها و مشکل از بین برنده بودن حس کلی فیلم توسط برخی سکانس های حشو و بی تاثیر مثل سکانس های داوطلبی مادر برای زندانی شدن به جای آوا و آزاد شدن ناگهانی اش هم جزو ضعف های بارز این فیلم به حساب می آید که ای کاش کمی صبورانه تر پرداخته و رفع میشد.اما با این وجود اگر بخواهیم فیلم را با یک فیلم موفق اجتماعی ایرانی هم چون "جدایی نادر از سیمین" مقایسه کنیم باید بگویم هرچند از نظر فیلم نامه و فقط پرداخت درونی شخصیت (نه اجرای بازی ها) جدایی نادر از سیمین برتری دارد، ولی از نظر ایفای نقش ها و بار درام فیلم و هم چنین تاثیر بر مخاطب و میزان موفقیت در موشکافی و بیان معضلات اجتماعی و فردی، فیلم من مادر هستم گوی سبقت را از جدایی نادر از سیمین ربوده است...

به هر حال امیدوارم روزی فرا رسد که حقیقت سینما با بازی های سیاسی و مذهبی و غیره آمیخته نشود و به سینما به عنوان حقیقتی فرهنگی- هنری به صورت کاملا استقلال یافته نگاه شود, تا بازیچه دست احزاب رادیکالی مخالف و موافق نشده و ضمن فهمیدن این مفهوم که برای رهایی از فحشا، باید اثرات فحشا را بی پرده نشان داد، به این میزان درک برسیم که خوراندن خلاف و عکس حقایق هرچند زشت موجود در جامعه، به مخاطب عین توهین به شعور وی است... صمیمانه بارها دیدن این اثر روشنگرانه را قبل از خاموشی اجباری فیلم به همگی توصیه می کنم...