ترجمه و نمایش
نگاهی دیگر به هنر تئاتر

نويسندگي كار ساده­اي نيست و ترجمه كار بسيار مشكلي است. نمايشنامه مانند ديگر انواع ادبي (داستان و شعر) معمولاً براي خواندن نيست. نمايشنامه در حقيقت وسيله­اي است براي به نمايش گذاردن تجربه­اي بر روي صحنه تئاتر. رابرت وارناك مي­گويد تئاتر پروژه­اي دسته جمعي است و هرگز نمي­توان نمونه­اي از کل کار را همراه با كتاب­هاي ديگر در كتابخانه جستجو كرد. بنابراين ترجمه نمايشنامه نيز كاري است كه با ترجمه شعر و قصه تفاوت فاحش دارد.
خانم طاهره صفارزاده در كتاب «اصول و مباني ترجمه» به تأثير تفاوت­هاي فرهنگي و همچنين به ريشه و منشاء و بافت زبان­هاي مختلف اشاره كرده و مي­نويسد:
«يكي از مسائل ترجمه دوري فرهنگ­ها و زبان­هاست. ترجمه از عبري به عربي يا از فرانسه به انگليسي به سبب نزديكي فرهنگ و تمدن چندان دشوار نيست ولي ترجمه آلماني به مجار و سوئدي و فنلاندي با وجود شباهت­هاي فرهنگي مشكل است، چرا كه آلماني و سوئدي زبان هندواروپائي هستند و زبان­هاي فنلاندي و مجار منشاء غير هندواروپائي دارند كه نزديك به تركي است.»
وقتي فرهنگ و زبان هر دو دور باشند، مثل فارسي و انگليسي، اشكال چندين برابر است و وظيفه مترجم بسيار سنگين­تر.
ترجمه از ديدگاه­هاي مختلف فرهنگي، زبان­شناسي، جامعه­شناسي و سبك­شناسي نيز مورد بررسي قرار گرفته است. هر متن براي ترجمه، اصول و مباني خاص خود را دارد كه مترجم بايد آن را دريابد. تعهد مترجم در برابر متون ادبي بايد به گونه­اي باشد كه ضمن انتقال مفهوم، سبك نويسنده نيز حفظ گردد. البته بايد توجه داشت كه درك مترجم از يك متن خود يك مسئله است و تكنيك او براي تفهيم آن درك، مسئله­اي ديگر. انتقال مفهوم و حفظ سبك در ترجمه بايد به طريقي باشد كه آنها كه با ادبيات آشنائي دارند قادر باشند با خواندن قطعه­اي از متن ترجمه شده، نويسنده را بشناسند و سايرين نيز از خواندن ترجمه و دانش انتقال داده شده لذت ببرند. هيچ دانشي به سادگي منتقل نمي­شود اما روش انتقال هر دانشي بايد ساده باشد. آنچه ترجمه نمايشنامه را از ترجمه ساير انواع ادبي متفاوت مي­سازد اين است كه اين انتقال معمولاً از طريق دست دوم و يا سوم (كارگردان و بازيگر) صورت مي­گيرد. در حقيقت مترجم نمايشنامه به طريقي مسئول كيفيت كارگرداني و بازيگري نيز هست.

آداب و سنن و ارزش­هاي يك فرهنگ در بافت زبان راه پيدا مي­كند. هر صوت داراي جذبه خاصي است كه بي­توجهي به آن بي­توجهي به معيار ارزش­هاست. از طريق استفاده زبان در يك جامعه مي­توان به بافت اصلي و فرهنگ خاص آن جامعه پي برد. بنابراين در ترجمه نمايشنامه، به خاطر نقش زبان در اين ژانر ادبي علاوه بر آشنائي با ادبيات نمايشي، بايد با تمام زير و بم­هاي هر دو زبان آشنائي كامل داشت. دانستن گرامر يك زبان و احياناً تسلط بر زبان روزمره كافي نيست. تفاوت فرهنگي كشورهاي انگلستان و آمريكا با وجودي كه هر دو از يك زبان استفاده مي­كنند، هم در ادبيات و هم در زبان روزمره آنها در سطوح مختلف كاملاً منعكس است.
كلمات مترادف به دليل آوا، ريتم و ضرب خاص خود هر كدام رنگ احساسي جداگانه­اي دارند. كلمه Mateship را استراليايي­ها به معني رفاقت و دوستي به كار مي­برند اما كلمه Friendship به همين معني، براي آنها آن رنگ احساسي ندارد. در زبان محاوره­اي خودمان نيز كلمات و جملاتي هست كه اصلاً قابل ترجمه به زبان ديگر مثلاً انگليسي نيست. مثلاً كلمه «جان» يا «جانم» كه استفاده بسيار وسيع در طبقات مختلف دارد، در ترجمه چنان تغيير ماهيت مي­دهد كه از يك احساس اصيل و گرم و صميمانه ايراني مي­تواند يك احساس كليشه­اي بوجود آورده و تمامي جذبه آن را از بين ببرد.
كلمه در بيان، مفهومي بسيار وسيع­تر از معني لغوي و تحت­اللفظي خود دارد. از جذبه خاص يك صوت و ارتعاشات مختلفي كه حروف صدادار دارند، مي­توان به عنوان يك تكنيك دراماتيك براي برانگيختن يك احساس خاص استفاده كرد. 
در داستان «الكترا» (Elektra)، اين چيست كه بيش از همه ما را تحت تأثير قرار مي­دهد؟ اين داستان از وراي تمام سال­هايي كه بر آن گذشته است، چه پيامي براي ما مي­تواند داشته باشد؟ توضيح آن بسيار مشكل است. مثلاً كلمه­اي را در نظر بگيريم كه الكترا مرتباً تكرار مي­كند «ااا»، ما فقط يك «ا» طولاني را مي­شنويم. تكرار اين حرف صدادار چه مفهومي مي­تواند داشته باشد؟ نمي­شود آن را به چيزي غير از «ا» ترجمه كرد. اما در همين «ا» ناچيز تمامي درد و رنجي را كه ساليان دراز جسم و روح او را در هم كوبيده به خوبي مي­توان مشاهده كرد. در واقع مفهوم در خود صدا زنداني است.

مثال آشناي ديگر در اين خصوص، كارتون مشهور «Lucky Luke» است. انتخاب حروف «L» و «K»و صداي «ل» و «ك» در تلفظ و نوشتار و نيز حرف «U» در نوشتار انتخاب بسيار دقيقي است. ترجمه پيشين آن به «لوك بي­باك» اگرچه صفت «بي­باك» معادل «Lucky» نيست اما به خاطر حرف و صداي «ك» در آخر هر دو كلمه «لوك» و «بي­باك» تأثير به سزائي در رساندن مفهوم دارد. ترجمه ديگر اين كارتون «لوك خوش­شانس» نه تنها اين مفهوم را نمي­رساند بلكه به ساختار آن نيز صدمه مي­زند چراكه «Lucky» به معني موفق است و موفقيت به دست مي­آيد، اما خوش­شانسي چيزي از سر اتفاق است. لوك موفق است و موفقيت را به دست مي­آورد نه اينكه با خوش­شانسي دالتون­ها را دستگير ­كند.

مترجم در انتخاب عنوان تا حدودي آزاد است. رمان مشهور «بلندي­هاي بادگير» (Wuthering Heights) ترجمه ديگري با عنوان «عشق هرگز نمي­ميرد» هم دارد. اگرچه در اينجا تغيير عنوان رمان لطمه­اي به داستان نمي­زند اما جايگيري عنوان «بلندي­هاي بادگير» در ذهن تا حدي است كه بايد براي خواننده توضيح داد كه اين همان داستان است.
اما در نمايشنامه نمي­توان به اين ترتيب ترجمه كرد. حذف يا اضافه نمودن يك كلمه در نمايشنامه مي­تواند در كيفيت ترجمه تأثير به سزائي داشته باشد. مثلاً در ترجمه­اي از نمايشنامه «سير طولاني روز در شب» (Long Day's Journey Into Night) اثر يوجين اونيل، كلمه Long به معناي طولاني حذف گرديده است. انتخاب عنوان نمايشنامه «سير طولاني روز در شب» اهميت سمبوليك دارد. يك روز طولاني (a long day) اشاره­اي به طولاني بودن روز ندارد، بلكه آنچه كه روز را طولاني كرده است، دشواري مسير است. مسير (a journey) مسيري است كه شخصيت­هاي نمايش طي مي­كنند و نمايشگر هدفي است. اين سفر مي­تواند با توجه به اينكه نمايش از روز شروع شده و به شب ختم مي­گردد، سفري از روشنائي به سوي تاريكي و ابهام تلقي گردد. ولي از آنجا كه شب نيز سپري مي­شود و روز ديگري آغاز مي­گردد، ضمن نشان دادن مسير، محكوميت و محدوديت بشر نيز در آن مطرح مي­گردد. حركت سمبوليك مه (fog) نيز در اين نمايشنامه با توجه به گرايش­هاي متضاد شخصيت­ها از اميد به نااميدي و بالعكس، تأكيدي بر آن محكوميت است. كلمه «در» (into) نيز اشاره به عمق سفر و اهميت عمق در اين سفر است و بالاخره كلمه «شب» (night) كه نه تنها به معناي مقابل «روز» (day) است، بلكه اشاراتي به يك نوع درد، حزن، سياهي و سردرگمي دارد و همچنين به يك نوع آگاهي خاص از طريق درك اين حزن و غوطه­ور شدن در اعماق تاريكي و درون كه مي­تواند سبب پالايش رواني گردد. بنابراين حذف كلمه «طولاني» در ترجمه مفهوم اصلي را القا نمي­كند. 

با اين همه چه ضمانتي براي اصالت رويدادهاي نمايش باقي مي­ماند ؟
به گفتگوي برنارد گيلمن با برشت توجه كنيد:
گيلمن: پس شما نمي­خواهيد به تماشاگران چيز راحت و سهل­الوصولي را بدهيد؟
برشت: تماشاگر خود بايد روانشناس خوبي باشد تا موضوعي را كه به او ارائه مي­دهم به خوبي دريابد. تنها چيزي كه من مي­توانم ضمانت كنم رويدادهاي نمايش است.